ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 8، آبان 1403 ، شماره پی در پی 102

«بازتاب نهضتهای سیاسی و اجتماعی ایران در شعر معاصر فارسی از مشروطه تا واقعه 28 مرداد 1332»

صفحه (207 - 229)
پریچهر کوهنورد ، مرتضی فلاح (نویسنده مسئول)، مجید پویان
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1403

چکیده

زمینه و هدف: جنبشهای اجتماعی وسیاسی از دیرباز، در همۀ جوامع بشری پدید می آمدند. در ایران نیز همزمان با دوران مشروطیت، نهضتها و جنبشهای زیادی شکل گرفت و جامعه را در مسیری از تحول و ترقی قرار داد که هنوز هم میتوان آثار آن را در ادبیات و به ویژه شعر مشاهده کرد.

روش ها: این پژوهش که مطالعه ای نظری است به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از ابزار کتابخانه ای انجام شده است. محدوده و جامعه مورد مطالعه، اشعاری است که تحت تأثیر قیامهای سیاسی اجتماعی، از مشروطه تا و.اقعه28 مرداد 1332 سروده شده اند.

یافته ها: یافته های تحقیق نشان میدهد که اشعارِ مربوط به نهضتهای سیاسی این دوره، تا حدود زیادی از لحاظ محتوایی با دیگر اشعار این عصر متفاوت است. از مهمترین ویژگی این اشعار وجود درونمایه ها و مضامین مختلف، تناسب اشعار شاعران با تحولات و شرایط جامعه، همچنین درهم تنیدگی شعر با مبارزات سیاسی و اجتماعی است. این اشعار از جنبه های مختلفی قابل توجّهند؛ اما از همه مهمتر، بررسی شیوه شاعران در اقناع مخاطب و اثرگذاری بیشتر بر اوست که منجر به گسترش مبارزات و آوردن ملت به بطن حوادث میشود.

نتیجه گیری: تأثیرگذاری نهضتها بر شعر معاصر به روشهای مختلفی صورت میگیرد که مهمترین آنها عبارت است از: 1- برانگیختن مردم به مبارزات آزادیخواهانه که شامل: دعوت مردم به مبارزه با استفاده از شگردهای بیانی، استفاده از باورهای فرهنگی و همچنین توجه به شخصیتهای اساطیری است.2- انتقاد. 3- تحسین و ستایش رهبران نهضتها و دیگر مبارزان. 4- ذمّ و تحقیر رهبر یکی از احزاب یا دشمنانشان.

کلمات کلیدی
آزادیخواهی , ادبیات معاصر؛ نهضت , وطن‌خواهی.

• آجودانی، ماشاالله (1382). یا مرگ یا تجدد. چاپ اول، تهران: اختران.
• آذری، علی (1362). قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز. چاپ چهارم. ناشر: صفی علیشاه.
• آذری، علی (1344). قیام کلنل محمدتقی خان پسیان در خراسان. تهران: چاپ کاویان.
• آژند، یعقوب (1384). تجدد ادبی در دورۀ مشروطه. چاپ اول، تهران: نشر موسسه تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
• آژند، یعقوب (1363). ادبیات نوین ایران؛ از مشروطیت تا انقلاب اسلامی. چاپ اول، تهران: امیرکبیر.
• ابراهیمی، طالب و محسن ابراهیمی (1393). «علل شکل‌گیری و ماهیت جنبش‌های سیاسی در خاورمیانه». حقوق ملل، شمارۀ 14، صص 211- 234.
• ادیب برومند، عبدالعلی (1391). مجموعه اشعار ادیب برومند. تهران: انتشارات نگاه.
• ازغندی، علیرضا (1383). «تنکابنی، محمدولی خان». دانشنامۀ جهان اسلام. شمارۀ 8، صص 306- 308.
• افراشته، محمدعلی (1357). برگزیدۀ اشعار افراشته. با مقدمۀ نصرت‌الله نوح، چاپ اول، تهران: نشر رفعت.
• امین صارمی، نوذر (1393). جامعه شناسی جنبش‌های اجتماعی: تحول کنش‌های کارگری در ایران. چاپ اول، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
• امین، سید حسن (1383). «قیام سی تیر». مجلۀ حافظ، شمارۀ 4، صص 29- 31.
• امین، سیدحسن (1385). «بازتاب مقاومت کلنل پسیان در شعر فارسی». مجلۀ حافظ، شمارۀ 29، صص39- 52.
• ایرج میرزا، (1397). دیوان اشعار. تهران: نشر ملینا.
• براون، ادواردگرانویل (1386). تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت. مترجم: محمد عباسی، تهران: نشر علم.
• بهار، محمدتقی (1387). دیوان اشعار ملک الشعرای بهار. بر اساس نسخه چاپ سال 1344، تهران: نگاه.
• بهمنی قاجار، محمدعلی (1390). «ماجرای شیخ خزعل». مطالعات تاریخی، سال 9، شمارۀ 35، صص 10- 25.
• بیات، کاوه (1380). «پیشه وری، سیدجعفر جوادزاده». دانشنامۀ جهان اسلام، شمارۀ 5، صص 962- 965.
• پسیان، محمدتقی خان (1356). شرح حال کلنل محمدتقی خان پسیان. گردآوری جمعی از دوستان و هواخواهان آن مرحوم، شاهرضا: انتشارات سحر.
• پوربختیار، غفار (1387). «سردار اسعد بختیاری و کوشش‌های فرهنگی». نشریۀ گنجینۀ استاد، شمارۀ 69، صص 19- 24.
• ترکمان، محمد (1362). قیام ملی سی‌ام تیر به روایت اسناد و تصاویر. تهران: نشر دهخدا.
• ثنایی‌پور، مسعود (1392). «بررسی و تحلیل بازتاب شکست نهضت مشروطه در شعر معاصر با تاکید بر اشعار عارف قزوینی و ملک الشعرا بهار». پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: عبدالله حسن زاده، استاد مشاور: یدالله شکری، دانشگاه سمنان.
• حاتمی، حافظ (1389). «زمینه ها و درون‌مایه های اجتماعی شعر دوره بیداری». پایان‌نامه دکترا، استاد راهنما: علی‌اصغر بابا صفری، استاد مشاور: سیّدمرتضی هاشمی باباحیدری. دانشگاه اصفهان.
• خسروزاده، سیروان؛ شیخ نوری، محمد امیر؛ علی صوفی، علیرضا و محمد نایب‌پور (1394). «واکاوی زمینه ها و عوامل بر آغاز شورش سمکو 1285 تا 1297 ش-1906 تا 1918 م». پژوهش‌های تاریخی، سال 7، شمارۀ 3 پیاپی 27، صص 1- 18.
• دهقان، اسماعیل (1326). دیوان اشعار. به اهتمام فریدون دهقان، رشت: چاپ زربافی.
• ذاکرحسین، عبدالرحیم (1377). ادبیات سیاسی ایران در عصر مشروطیت. چاپ اول، دورۀ چهار جلدی، تهران: نشر علم.
• رواسانی، شاپور (1380). «ملی کیست و نهضت ملی چیست؟». نشریۀ اطلاعات سیاسی اقتصادی، شمارۀ 163 و 164، صص 92- 99.
• زارع، غلامعلی؛ نیکوبخت، ناصر (1386). «انگیزه های توجه به ایران باستان در شعر عصر مشروطه». نشریه پژوهشهای ادبی، شماره 15، صص 139- 153.
• سرمد، صادق (1347). دیوان صادق سرمد؛ شاعر ملی ایران. تهران: بهمن.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380). ادوار شعر فارسی؛ از مشروطیت تا سقوط سلطنت. چاپ اول، تهران: سخن.
• شهریار (بهجت تبریزی)، سیدمحمدحسین (1400). دیوان شهریار. تهران: انتشارات نگاه.
• صلح خواه، علی اکبر (1370). دیوان خوشدل تهرانی. (نام مستعار:مهران خوشدل تهرانی) چاپ دوم، تهران: چاپ خواجه.
• طرفداری، محمد علی (1389). «ملی‌گرائی، سره نویسی و شکل‌گیری فرهنگستان زبان فارسی در دورۀ پهلوی اول». گنجینۀ اسناد، دورۀ 20، شمارۀ 1، صص58- 72.
• عارف قزوینی، میرزا ابوالقاسم (1342). دیوان ابوالقاسم عارف قزوینی. چاپخانه مشرقی.
• عشقی، میرزاده (1332). منتخبات عشقی. به کوشش محمدحسن علمی، چاپ اول، تهران: چاپخانۀ علمی.
• فخرایی، ابراهیم (1357). سردار جنگل میرزا کوچک خان. چاپ نهم، تهران: انتشارات جاویدان.
• فروزانفر، بدیع الزمان (بی تا). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• فلاح توتکار، حجت (1388). «دهقانان در جنبش مقاومت تبریز؛ عصر استبداد صغیر». پژوهش‌های علوم تاریخی، شمارۀ 2، صص 111- 122.
• کریمی حکاک، احمد (1384). طلیعه تجدد در شعر فارسی. ترجمه مسعود جعفری، تهران: انتشارات مروارید.
• کسروی، احمد (1376). قیام شیخ محمد خیابانی. با مقدمه، حواشی و ویرایش دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان، چاپ اول، تهران: نشر مرکز.
• گل‌آوری، عبدالکاظم (1384). «دستاوردهای نهضت ملی‌شدن صنعت نفت ایران». حافظ، شمارۀ 25، ص 17.
• گلشن، علی اکبر (1332). دیوان گلشن آزادی؛ غزلیات، قصاید، مثنویات، رباعیات، قطعات. مشهد: چاپ آزادی.
• لمتون، آن کاترین سوین فورد (1362). سیری در تاریخ ایران پس از اسلام. ترجمۀ یعقوب آژند، تهران: انتشارات امیرکبیر.
• مهدی‌زاده، محمدرضا؛ پروین گنابادی، بهرام؛ محمدی، مریم (1402). «بررسی عناصر چهارگانه و نقش نمادین آنها در پیوند با مسائل سیاسی، اجتماعی شعر مشروطه». سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 16 شماره 11، شماره پیاپی93.
• میرصادقی، جمال (1394). ادبیات داستانی. تهران: سخن.